ساواک؛ اداره امنیت یا ابزار سرکوب؟

به گزارش خبرگزاری صدا و سیما؛ بعد از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ ضرورت وجود تشکیلات منسجم به منظور ایجاد امنیت و ثبات پایه‌های رژیم پهلوی سبب تصویب قانون تشکیل ساواک در ۲۳ اسفند ۱۳۳۵ شد و این سازمان کار خود را رسماً از ۱۵ فروردین ۱۳۳۶ آغاز کرد.

ساواک علاوه بر همکاری با سازمان‌های اطلاعاتی – امنیتی داخلی با سازمان‌های جاسوسی دنیا به ویژه سازمان جاسوسی آمریکا (سیا) و سازمان جاسوسی اسرائیل (موساد) نیز همکاری داشت. آمریکا بعد از کودتای ۱۳۳۲ نه تنها زمینه بازگشت محمدرضا را به کشور فراهم کرد، بلکه با تشکیل ساواک در ایران در تلاش بود تا با محکم کردن پایه‌های قدرت او، زمینه حضور بلند مدت خود را در منطقه فراهم کند.

آغاز فعالیت رسمی ساواک

سیاست‌مداران آمریکا که پس از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲، از تشدید و تسری موج ناآرامی‌ها و تظاهرات علیه رژیم پهلوی، نگران بودند، در سال ۱۳۳۵ (۱۹۵۷ م) طرح تشکیل یک سازمان جدید اطلاعاتی را به شاه دادند و خود در تأسیس و سازمان دادن آن مشارکت کردند.

محمدرضا پهلوی در کتاب «پاسخ به تاریخ» در این باره می‌گوید: «ساواک را ما درست نکردیم آمریکایی‌ها طراحی کردند.» موضوعی که محمد حسنین هیکل در کتاب «انقلاب ایران» نیز به آن اشاره دارد.

لایحه تأسیس سازمان اطلاعات و امنیت کشور در دهم بهمن ۱۳۳۵ به تصویب مجلس سنا رسید و در ۲۳ اسفند همان سال از تصویب نمایندگان مجلس شورای ملی گذشت. این سازمان از ۱۵ فروردین ۱۳۳۶ به طور رسمی فعالیت خود را آغاز کرد، سازمانی که به صورت مخفف به «ساواک» معروف شد.

از سال ۱۳۳۸ تا دی ۱۳۵۷ متخصصین اسرائیلی هم برای آموزش می‌آمدند و تیم‌هایی هم به رژیم صهیونیستی می‌رفتند. غالباً امور زندان‌ها و بازجویی‌ها به اسرائیلی‌ها سپرده می‌شد چرا که آنها تجربیاتی در دستگیری، شکنجه، بازجویی فلسطینی‌ها داشتند و این آموزش به ساواک انتقال پیدا می‌کرد.

ساواک برای موساد در ایران خانه امن تأسیس کرده بود؛ بدین معنا که رژیم پهلوی تمامی امکانات و تجهیزات و خدمات را در اختیار صهیونیست‌ها قرار داده بود تا آنها کار‌های اطلاعاتی و جاسوسی در منطقه انجام دهند. [۱]گریزی بر چارچوب سازمانی ساواک

ساواک در مجموع ده اداره کل داشت که هرکدام از آنها بر اساس وظایفی که بر عهده داشتند به چند اداره و بخش تقسیم می‌شدند. گسترده‌ترین تشکلات ساواک مربوط به اداره سوم بود که وظیفه اصلی آن به اصطلاح حفظ و تأمین امنیت داخلی بود.

سانسور هم با اداره سوم بود و در این راستا چندین موسسه انتشاراتی اسلامی از جمله؛ انتشارات دارالفکر، آذر و حتی شرکت سهامی انتشار را، تعطیل کرد. اداره سوم به این هم اکتفا نکرده و حتی مدیران این انتشارات را نیز دستگیر، شکنجه و تبعید می‌کرد.

این اداره بیش از ۷۰۰ عنوان کتاب را ممنوع اعلام کرد که از آن جمله می‌توان به «رساله امام خمینی (ره)»، «آثار آیت‌الله طالقانی»، «آثار جلال آل‌احمد» و «کتاب صدای اسلام»، «پیام اسلام»، «کتاب نماز حجت‌الاسلام مصطفی زمانی» و «کتاب نمازِ شهید بهشتی» که در آلمان منتشر شده بود، اشاره کرد.

اداره کل سوم در انتصاب رئیسان ساواک استان‌ها، ساواک تهران و نمایندگی‌های ساواک در خارج از کشور نیز دخالت داشت. مدیر این اداره دستور‌های لازم را مستقیماً به ادارات امور ساواک استان‌ها، صادر می‌کرد. بین ۱۳۵۰ تا ۱۳۵۷ که کمیته مشترک ضدخرابکاری فعالیت داشت بیش از هشت هزار و پانصد نفر – حتی نوجوانان زیر ۱۵ سال [۲]- شناسایی شدند و به زندان رفتند. گفته می‌شود یک از اهالی روستای املش در باره شاه حرفی زده بود و ثابتی نوشت او را بیاورید!

پرویز ثابتی کیست؟ 

پرویز ثابتی که از بهایی‌های سنگسر [۱]بود، از سال ۱۳۳۷ تا روز‌های پایانی رژیم پهلوی در چهار دوره ریاست تیمور بختیار، حسن پاکروان، نعمت الله نصیری و ناصر مقدم بر ساواک، مرد شماره دو این سازمان نامیده می‌شد. وی از ۲۳ فروردین ۱۳۵۲ تا ۷ آبان ۱۳۵۷ ریاست اداره سوم ساواک را برعهده داشت. ثابتی در۹ آبان ۱۳۵۷ با نام عالیخانی از کشور فرار کرد، اما قبل از آن و در ماه‌های شهریور و مهر همان سال، ۱۳۵ میلیون تومان ارز غیربازرگانی را از طریق بانک‌های مختلف به خارج فرستاد. وی در سال ۱۴۰۲ در مصاحبه‌ای با یکی از شبکه‌های معاند به صراحت اذعان داشت که ساواک، با موساد و CIA تماس و ارتباط حرفه‌ای داشت.

سرهنگ زیبایی، فریدون توانگری معروف به آرش، سرهنگ شیروانلو (از مدیران ارشد بهایی ساواک) و سرهنگ احسنی (مأمور رابط ساواک با وزارت اطلاعات و مسئول کنترل و سانسور مطبوعات) از جمله شکنجه‌گرانی هستند که با پرویز ثابتی کار می‌کردند.

ساواک و مجامع بین المللی

مارتین انالز (دبیر‌کل سازمان عفو بین‌الملل) در سال ۱۳۵۳، رژیم ایران را به نقض مستمر و همه جانبه حقوق بشر متهم و اعلام کرد پرونده نقض حقوق‌بشر هیچ کشوری در جهان، بدتر و سنگین‌تر از رژیم پهلوی نیست. 

سازمان عفو بین‌الملل نیز در بیستم آذر‌ماه ۱۳۵۷ اعلام کرد به رغم ادعای مکرر شاه، زندانیان سیاسی هنوز به دست پلیس و مأمورین ساواک شکنجه می‌شوند. یک هیئت سازمان عفو بین‌الملل که از هفت شهر ایران دیدن کرد، گزارش‌هایی از ناپدید شدن اشخاص و مرگ در زیر شکنجه دادند. در این گزارش انواع روش‌های شکنجه اینگونه تبیین شده است: شلاق با کابل، مشت و لگد، سوزاندن نقاطی از بدن با آتش سیگار، بی‌خوابی دادن به حالت ایستاده و ... سپس مواردی را از اشخاصی که مورد شکنجه قرار گرفته‌اند با اسم و تاریخ و محل، معرفی می‌نماید.

جیمز بیل، استاد دانشگاه تگزاس و کارشناس برجسته آمریکایی در مسائل ایران در کتاب «عقاب و شیر» درباره ساواک اینگونه نوشت: «ساواک با کمک کامل نیرو‌های اطلاعانتی آمریکا و ضد اطلاعات (رژیم) اسرائیل تشکیل شد. ساواک در داخل ایران به عنوان یک هیولای پلیس دولتی در نظر گرفته می‌شود و با خشن‌تر و افراطی‌تر شدن روش‌ها، این سازمان نه تنها در ایران بلکه در جهان بدنام شد.» 

جمع بندی

کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۲۲ در واقع اقدام عملی مقامات آمریکایی برای تأسیس سیستم اطلاعاتی – امنیتی در کشور بود تا با استقرار و تحکیم رژیم پهلوی، حضور و سلطه بلند مدت و همه جانبه خود را بر ایران تثیبت کنند.

به طور کلی هر چند به ظاهر علت اصلی از تشکیل ساواک «تامین امنیت» در کشور عنوان شد، اما تشکیل و فعالیت ساواک دو هدف اساسی را دنبال می‌کرد:

۱. تثبیت، تحکیم و تداوم نظام استبدادی.

۲. پشتیبانی از روند استیلای خارجی.

هر چند طرح پیشنهاد انحلال ساواک توسط بختیار در آستانه پیروزی انقلاب اسلامی، که با هدف آرام کردن مردم بود، در مجلس ملی و مجلس سنا، به تصویب می‌رسد. اما واقعیت این بود که اصلاً قرار نبود ساواک منحل شود، بلکه مقرر شده بود تا برای مدتی تعطیل شود.

در مجموع سازمان اطلاعات و امنیت معروف به ساواک که طی ۲۲ سال، مخالفان رژیم پهلوی را از گروه‌های مختلف به خصوص اسلامی را بازداشت و زندانی شکنجه و اعدام می‌کرد، رسماً پس از ۲۲ بهمن ۱۳۵۷ منحل شد.

 پژوهشگر و نویسنده: فرشته مقدم